Całonocne Czuwanie
Nabożeństwa cyklu dobowego.
Wieczernia, powieczerze, jutrznia
ks. Konstanty Bondaruk
Wieczernia (gr. esperinos, łac. nieszpory – vesperae)
Według tradycji, tworzenie świata i początek rachuby czasu rozpoczęły się wieczorem. W opisie pierwszego dnia tworzenia czytamy – „I tak upłynął wieczór i poranek – dzień pierwszy” (Rdz 1,5). Kapłan odziany w epitrachilion (jepitrachil) i fielon odciąga zasłonę na królewskich wrotach zwaną katapietasma, wychodzi przed Królewskie Wrota i rozpoczyna wieczernię słowami: „Błogosławiony Bóg nasz, w każdym czasie, teraz i zawsze, i na wieki wieków.” („Błahosłowien Boh nasz, wsiehda, nynie i prisno i wo wieki wiekow”). Psalmista rozpoczyna czytanie modlitw początkowych (naczało), po czym czyta psalm 103. W psalmie tym mowa jest o stworzeniu świata i pięknie wszelkiego stworzenia: nieba, ziemi, zwierząt i ludzi. Swe istnienie wszystko zawdzięcza Bogu, wielbi Go, przeto i wysławia za wszystkie dobrodziejstwa. „Jak liczne są dzieła Twoje, Panie! Ty wszystko mądrze uczyniłeś, ziemia jest pełna Twych stworzeń, zwierząt wielkich i małych. Niech chwała Pana trwa na wieki: niech Pan się raduje z dzieł Swoich” (Ps 103,24-25,35). W czasie czytania psalmu kapłan cicho odczytuje modlitwy wieczorowe ze służebnika stojąc z pochyloną głową przed zamkniętymi Królewskimi Wrotami. Tym samym symbolizuje on Adama wypędzonego z raju i stojącego ze skruchą u jego zamkniętych wrót. Po 103 psalmie kapłan (lub diakon, jeśli nabożeństwo odprawiają prezbiter i diakon) wygłasza wielką ektenię rozpoczynającą się od słów – „W pokoju do Pana módlmy się” („Mirom Hospodu pomolimsia”). Po wielkiej ektenii następuje kafizma (z gr. kafiso – siedzę) czytana przez psalmistę, a kapłan wygłasza małą ektenię: „Jeszcze, i jeszcze raz w pokoju do Pana módlmy się” („Paki, i paki mirom Hospodu pomolimsia”) oraz aklamację (wozgłas). Następnie psalmista (lub cały chór) śpiewa: „Panie, wołam do Ciebie, usłysz mnie” („Hospodi wozzwach k Tiebie, usłyszy mia”) wyrażając tym samym jeszcze większą skruchę i pokorę naszych prarodziców. W dalszych modlitwach zwanych stichirami brzmią słowa niosące otuchę, mówiące o tym, że modlitwa ludzi została wysłuchana a ich ofiara – przyjęta. Powstanie z upadku i uwolnienie od grzechu możliwe jest poprzez wiarę w Odkupiciela, Jezusa Chrystusa i wypełnienie w życiu Jego nauki. Stichiry kończą się modlitwą ku czci Matki Bożej. Śpiewane są podobnie jak „Panie, wołam do Ciebie” na 8 melodii (tonów, hłasów). W trakcie ich śpiewania kapłan kadzi ołtarz, ikonostas i całą cerkiew. Następnie chór śpiewa pieśń ?Światłości cicha? („Swietie tichij”), w której Chrystus przyrównywany jest do światłości, która rozświetliła mrok duchowej mocy i doprowadziła do poznania prawdy Bożej. W trakcie śpiewania pieśni kapłan wychodzi przed Królewskie Wrota i wygłasza prokimenon (prokimien) dnia, czyli wybrany werset z psalmu, przewidziany na każdy dzień tygodnia. Psalmista odczytuje modlitwę: „Pozwól, Panie, w wieczór ten ustrzec się nam od grzechu?” („Spodobi Hospodi w wieczer siej biez hriecha sochranitisia nam”), w której prosi, aby Bóg uchował od grzechu, oświecił i okazał miłosierdzie. Następnie kapłan wygłasza ektenię błagalną, w której prosi o spokojny wieczór, przebaczenie grzechów i chrześcijańską, godną śmierć. Po ektenii następująstichiry na. stichownie. Wychwalane są w nich zasługi odkupicielskie Zbawiciela oraz cnoty świętych Pańskich. Stichiry śpiewane są na 8 tonów. Następnie psalmista czyta modlitwę św. Symeona: „Teraz pozwalasz” („Nynie otpuszczajeszi”), kapłan wygłasza ektenię usilną: „Zmiłuj się nad nami Boże” („Pomiłuj nas Boże”), psalmista odczytuje modlitwy końcowe, zaś kapłan wygłasza rozesłanie (otpust). Typikon, czyli księga zawierająca porządek nabożeństw, rozróżnia trzy rodzaje wieczerni: małą, powszednią(odprawianą w dni powszednie) oraz wielką. Wieczernia symbolizuje czasy starotestamentowe: stworzenie świata, życie pierwszych ludzi w raju, grzech prarodziców i ich skruchę, obietnicę zbawienia przez Mesjasza.
Powieczerze (cs. powieczerije, gr. apodeipnon)
Jest to nabożeństwo, którego sama nazwa wskazuje, iż jest odprawiane po wieczerni. Powieczerze bywa dwojakiego rodzaju – wielkie i małe. Wielkie jest odprawiane przed świętami Bożego Narodzenia, Chrztu Pańskiego (Bohojawlenije), niekiedy przed Zwiastowaniem Najświętszej Marii Panny, w Wielkim Poście. Nabożeństwo to składa się z trzech części. Kapłan odprawia je przy zaciągniętej zasłonie, obleczony tylko wjepitrachil. Nabożeństwo rozpoczyna się słowami: „Błogosławiony Bóg nasz” („Błahosłowien Boh nasz”), po których psalmista odczytuje modlitwy początkowe. Następnie czytane są: 4, 6, 12, 24, 30 i 90 psalmy. Chór śpiewa wybrane wiersze z 8 i 9 rozdziałów księgi proroka Izajasza z refrenem: „Z nami Bóg” („S nami Boh”). W dalszej kolejności odczytuje się Symbol Wiary (Wieruju), modlitewne wezwanie do Matki Bożej, Aniołów, św. Jana Chrzciciela i innych świętych. Po troparionach i modlitwach końcowych czyta się modlitwę: „Panie, Panie, który wybawiłeś nas od wszelkiej strzały…” („Hospodi, Hospodi izbawlej nas ot wsiakija strieły…”). Tą modlitwą kończy się pierwsza część wielkiego powieczerza.
Druga część, podobnie jak pierwsza i trzecia, rozpoczyna się wezwaniem: „Przyjdźcie, pokłońmy się” („Priiditie pokłonimsia”), po których następują: psalmy 50 i 101, modlitwa „Panie Wszechmocny, Boże ojców naszych” („Hospodi Wsiedierżytielu, Boże Otiec naszych”), modlitwy początkowe (od „Swiatyj Boże” po „Otcze nasz”). Następnie śpiewane są tropariony: „Zmiłuj się nad nami, Panie” („Pomiłuj nas Hospodi”), psalmista 40-krotnie odmawia „Panie zmiłuj się” („Hospodi pomiłuj”), czyta końcowe modlitwy, po których następuje modlitwa „Władco Boże” („Władyko Boże”) kończąca drugą część powieczerza.
W trzeciej części czytane są psalmy 69 i 142, wielka doksologia (wielikoje sławosłowije) („Chwała na wysokościach Bogu” – „Sława w wysznich Bohu”), modlitwy początkowe, a następnie chór śpiewa pieśń: „Panie mocy, z nami bądź” („Hospodi sił s nami budi”), 40-krotnie „Panie zmiłuj się” („Hospodi pomiłuj”), modlitwę „Chryste Boże, który w każdym czasie” („Iże na wsiakoje wremia”), „Nieskalana, czysta” („Nieskwiernaja, niebłaznaja”), oraz modlitwy zawierające prośby o spokojny sen. Po rozesłaniu następuje modlitwa „Władco wielce miłosierny” („Władyko mnohomiłostiwie”) oraz ektenia usilna, którą kończy się wielkie powieczerze. Małe powieczerze odprawiane w dni powszednie jest skróconą wersją wielkiego powieczerza.
Jutrznia (cs. utrenia, gr. orthros).
Nabożeństwo to znane było już w głębokiej starożytności. Porządek odprawiania utreniulegał stopniowej zmianie i różnił się w zależności od przyjętej w poszczególnych klasztorach praktyki. Głównie części składowe, obecna utrenia, zachowała z pierwszych wieków chrześcijaństwa.
Kapłan obleczony w epitrachilion i fiełon rozpoczyna nabożeństwo aklamacją (wozgłasom): „Błogosławiony Bóg nasz” („Błahosłowien Boh nasz”), po czym, w trakcie czytania modlitw początkowych, psalmów 19 i 20 okadza ołtarz, ikonostas i całą cerkiew. Następnie kapłan wygłasza skróconą ektenię usilną i czyniąc kadzielnicą w ręku znak krzyża, wypowiada słowa: „Chwała Świętej, i Jednoistotnej, i Życiodajnej, i Niepodzielnej Trójcy, w każdym czasie, teraz i zawsze, i na wieki wieków.” („Sława Swiatiej, Jedinosuszczniej i Żywotworiaszczej i Nierazdielniej Troice, wsiehda, nynie i prisno i wo wieki wiekow.”). Po wozgłasie tym następuje tekst anielskiej pieśni, która zabrzmiała w noc Bożego Narodzenia: „Chwała na wysokościach Bogu” („Sława w wysznich Bohu”). Psalmista rozpoczyna czytanie 6 wybranych psalmów (szestopsałmija): 3, 37, 62, 87, 102, 142, w których mowa jest o wrogości i niebezpieczeństwach czyhających na Dawida ze strony złych ludzi. Prorok Dawid uosabia samego Zbawiciela, a jego utrapienia wskazują na przyszłe cierpienia Jezusa Chrystusa. W trakcie czytania psalmów kapłan stoi przed Królewskimi Wrotami i cicho czyta 11 porannych modlitw. Prosi on w nich Boga o odpuszczenie grzechów, dar wiary, nadziei i miłości, błogosławieństwa i zbawienie dla wszystkich obecnych na nabożeństwie i wszystkich prawosławnych wiernych. Po odczytaniu 6 psalmów kapłan wygłasza wielką ektenię oraz pieśń ku czci Chrystusa: „Pan Bóg, i objawił się nam” („Boh Hospod i jawisia nam”) (W okresach postnych, poza niedzielami i świętami, zamiast pieśni „Pan Bóg, i objawił się nam” śpiewa się „Alleluja” – PM). Słowa tej pieśni nawiązują do ziemskiego życia Jezusa od narodzenia aż po wjazd do Jerozolimy na krótko przed swą męką. Ponieważ zaś Zbawiciel prowadził swą publiczną działalność 3 i pół roku to i pieśń ta śpiewana jest na melodię przypadającego tonu (hłasa) 3 – 4 razy. Następnie śpiewany jest na tę samą melodię troparion oraz czytane są dwie katyzmy (kafizmy) podzielone przez modlitwy tzw. katyzmy poetyckie (siedalny). Po kafizmach, podczas których można siedzieć, psalmista czyta psalm 50-ty: „Zmiłuj się nade mną Boże” („Pomiłuj mia Boże”).
Druga część jutrzni rozpoczyna się kanonem złożonym z 9 pieśni (w całym roku liturgicznym, oprócz Wielkiego Postu, opuszcza się pieśń 2, która jest pieśnią pokutną – PM). Po 3, 6, i 9 pieśni kapłan wygłasza małe ektenię. Po trzeciej pieśni kanonu czyta się katyzmy poetyckie (siedaleny). Po szóstej – śpiewa się kondakion (kondak) iikos, a w trakcie ósmej pieśni kapłan okadza ołtarz i ikonostas, zatrzymuje się przed ikoną Matki Bożej i wygłasza słowa: „Bogurodzicę i Matkę światłości w pieśniach wywyższajmy!” („Bohorodicu i Matier Swieta w piesniech wozwieliczym!”). W odpowiedzi na to wezwanie chór śpiewa wersety z Ewangelii wg św. Łukasza ( Łk 1,46-55) rozpoczynające się od słów: „Wywyższa dusza moja Pana” („Wieliczit dusza moja Hospoda”). W trakcie śpiewu kapłan kontynuuje kadzenie, tym razem całej świątyni.
W przeddzień 12-tu wielkich świąt, Obrzezania Pańskiego i Trzech Hierarchów (Triech Swiatitielej) po 8-mej pieśni zamiast wyżej przytoczonych słów ku czci Matki Bożej śpiewane są specjalne przyśpiewy wraz z hirmosem 9-tej pieśni kanonu. Po 9-tej pieśni kanonu, małej ektenii czytany lub śpiewany jest eksapostilarion (jeśli jest to jutrznia niedzielna) lub swietilen (jeśli nabożeństwo odbywa się w dowolnym innym dniu). Eksapostilarion to pieśń, której nazwa pochodzi od greckiego słowa „posyłam”. Mowa jest w niej o obietnicy zesłania Ducha Świętego. Swietilen to hymn zawierający prośbę o oświecenie człowieka przez Boga.
Trzecia część utreni rozpoczyna się śpiewem fragmentów psalmów 148, 149, 150 rozpoczynających się od słów: „Wszelkie stworzenie niechaj chwali Pana” („Wsiakoje dychanije da chwalit Hospoda”). Następnie śpiewane są stichiry niedzielne lub ku czci świętych, po czym psalmista czyta (a w przeddzień niedziel i świąt śpiewa się) wielką doksologię (wielikoje sławosłowije), które poprzedza kapłan słowami: „Chwała Tobie, Który objawiłeś nam światłość!” („Sława Tiebie, pokazawszemu nam swiet!”). Te słowa nawiązują do tego, że utrenia połączona z wieczernią, jako całonocne nabożeństwo trwało aż do wschodu słońca. Widząc zorzę poranną kapłan wznosił ręce ku górze i dziękował Bogu w imieniu wszystkich wiernych za nowy dzień. Widzialne światło słoneczne symbolizuje wiernym światło poznania Boga przyniesione przez Jezusa Chrystusa. Dlatego wznosząc się myślą od dziennego światła ku światłości duchowej wierni odpowiadają słowami: „Chwała na wysokościach Bogu” („Sława w wysznich Bohu”). Wielikoje sławosłowije kończy się słowami: „Święty Boże” („Swiatyj Boże”), po których następują tropariony. Następnie kapłan wygłasza ektenię błagalną, usilną oraz rozesłanie (otpust), którym kończy się utrenia.
Jutrznia w odróżnieniu od wieczerni przypomina nam nowotestamentowe wydarzenia, od narodzenia Jezusa Chrystusa aż po Jego Zmartwychwstanie.
Całonocne czuwanie (cs. wsienoszcznoje bdienije)
Jest to nabożeństwo, w skład którego wchodzą: wielka wieczernia, jutrznia orazpierwsza godzina. Wsienoszcznoje bdienije oznacza nabożeństwo, które w starożytności odprawiane było przez całą noc. Obecnie nabożeństwo to jest najbardziej znane, ponieważ odprawiane jest w przeddzień wszystkich niedziel i świąt, kiedy wierni najczęściej uczęszczają do cerkwi. Dlatego też zasługuje ono, wraz ze Świętą Liturgią, na szczególną uwagę. Mimo, iż w skład całonocnego czuwania wchodzą wyżej omówione wieczernia i jutrznia, to różnią się one od tych, które odprawiane są w dni powszednie. Wsienoszcznoje bdienije jest nabożeństwem uroczystszym, z przewagą śpiewu i większą ilością obrzędów i czynności świętych.
Nabożeństwo rozpoczyna się otwarciem królewskich wrót, okadzeniem ołtarza (prestoła) i prezbiterium (ołtara) oraz aklamacją (wozgłasom) – „Chwała Świętej, i Jednoistotnej, i Życiodajnej, i Niepodzielnej Trójcy, w każdym czasie, teraz i zawsze, i na wieki wieków.” („Sława Swiatiej, Jedinosuszczniej i Żywotworiaszczej i Nierazdielnej Troice, wsiehda, nynie i prisno i wo wieki wiekow.”). Chór odpowiada – Amen (Amiń, po czym kapłan 3-krotnie wzywa wiernych do złożenia hołdu Jezusowi Chrystusowi śpiewając – „Przyjdźcie, pokłońmy się Królowi naszemu Bogu?” („Priiditie, pokłonimsia Carewi naszemu Bohu”). Następnie chór śpiewa psalm 103, ten sam, który podczas powszedniej wieczerni jest czytany przez psalmistę, w trakcie którego kapłan okadza ikonostas, wiernych i całą cerkiew. Kadzenie symbolizuje tchnienie Ducha Świętego, który unosił się nad wodami (Rdz 1,2). Uroczysty początek wsienoszcznoho bdienijajest nawiązaniem nie tylko do stworzenia świata, ale symbolizuje niewinność i rajską szczęśliwość naszych prarodziców. Jednakże stan ten nie trwał długo. Upadek i grzech spowodowały wygnanie z raju i odtąd życie ich upływało wśród skruchy i żalu za popełniony grzech. Zamknięcie królewskich wrót symbolizuje niemożność powrotu prarodziców do raju. Po psalmie 103 kapłan (lub diakon) wygłasza wielką ektenię i aklamację (wozgłas). Chór śpiewa wybrane wersety z 1-go, 2-go i 3-go psalmu, w których mowa jest o skrusze grzeszników i ich nadziei na miłosierdzie Boże – „Błogosławiony mąż” („Błażen muż”). Wersety te włączone są do nabożeństwa z myślą o tym, by podkreślić, że zbawienie i błogosławieństwo Boże stają się udziałem tych, którzy w odróżnieniu od Adama i Ewy, spełniają przykazania Boże i nie naśladują ludzi bezbożnych i występnych. Dalej następuje mała ektenia, wozgłas, zaś chór śpiewa: „Panie, wołam do Ciebie, usłysz mnie” („Hospodi wozzwach k Tiebie, usłyszy mia”) i stichiry, z których ostatnia o nazwie dogmatik zawiera naukę o Wcieleniu Syna Bożego za sprawą Matki Bożej, połączeniu w Nim natur: boskiej i ludzkiej. W trakcie„Hospodi wozzwach” kapłan okadza prezbiterium, ikonostas i wiernych. Gdy chór śpiewa dogmatik, otwierają się zamknięte po 103 psalmie Królewskie Wrota, co symbolizuje otwarcie wejścia do Królestwa Niebieskiego wraz z przyjściem Syna Bożego na ziemię. Kapłan idzie wokół ołtarza (prestołu) północnymi diakońskimi drzwiami, staje w otwartych Królewskich Wrotach i czyniąc znak krzyża oznajmia – „Oto mądrość! Stańmy prosto!” („Premudrost’, prosti!”), czyli wzywa do skupienia i wytężonej uwagi. Jest to tzw. wieczorne wejście (wieczernij wchod) symbolizujący Jezusa Chrystusa ukazującego się ludziom i rozpoczynającego służbę dla ich zbawienia. Chór śpiewa pieśń „Pogodna światłości” („Swietie tichij”), zaś kapłan udaje się na tzw. hornieje miesto za ołtarzem (prestołem) i wygłasza prokimenon (prokimen) dnia. W przededniu wielkich świąt po prokimenonie czytane są, przy zamkniętych Królewskich Wrotach, paremii, czyli fragmenty ksiąg Starego Testamentu (Przed niektórymi świętami paremii pochodzą z Listów Apostolskich, wtedy Królewskie Wrota są otwarte – PM). Kapłan wygłasza ektenię usilną: „Wołajmy wszyscy z całej duszy” („Rcem wsi ot wsieja duszy”), zaś psalmista czyta modlitwę „Pozwól, Panie, w wieczór ten” („Spodobi Hospodi w wieczer siej”). Po modlitwie następuje ektenia błagalna. W przeddzień wielkich świąt w skład wsienoszcznoho bdienija wchodzi litia (litija) z błogosławieństwem chlebów. Słowo litia oznacza wspólną, żarliwą modlitwę. „Panie zmiłuj się” („Hospodi pomiłuj”) śpiewa się do 50 razy. Przy śpiewie stichir kapłan poprzedzony świecznikami wychodzi z prezbiterium i staje u wejścia do głównej części cerkwi. Następnie zanoszone są prośby o zbawienie dzięki wstawiennictwu wszystkich świętych władz duchownych i świeckich, duchowieństwa i wszystkich wiernych. Kapłan modli się za każdą duszę chrześcijańską, zwłaszcza za tych, którzy doświadczają trosk i cierpień, prosi o uchronienie ludzi od głodu, zarazy, trzęsienia ziemi, potopu, ognia, najeźdźców i od bratobójczych walk. Litia kończy się modlitwą kapłana – „Władco wielce miłosierny” („Władyko Mnohomiłostwie”), podczas której wierni pochylają w pokorze głowy. Następnie kapłan podchodzi do umieszczonego pośrodku cerkwi specjalnego naczynia z 5 chlebami, pszenicą, winem i olejem. Chór śpiewa apostichiry ( cs. stichiry na stichownie, gr. apostichesty), następnie „Teraz możesz puścić Twego sługę” („Nynie otpuszczajeszi raba Twojeho”) oraz tropariony dnia lub/i święta. W ich trakcie kapłan trzykrotnie okadza naczynie z chlebami, po czym wygłasza modlitwę, w której wspomina cudowne nakarmienie 5-ma chlebami 5-ciu tysięcy ludzi. Wziąwszy jeden z chlebów do ręki, czyni znak krzyża wskazując na każde z darów. Błogosławieństwo, czyli poświęcenie chlebów nawiązuje do tego, iż w starożytności podawano wiernym ku pokrzepieniu podczas całonocnego nabożeństwa poświęcone chleby, wino i olej.
W dalszej części nabożeństwa, naczynie z chlebami zostaje zabrane w celu rozdzielenia chlebów. Chór śpiewa („Budi Imia Hospodnie błahosłowienno ot nynie i wo wieki”), psalm 33-ci, po czym kapłan błogosławi wiernych wypowiadając „Błogosławieństwo Pańskie na was” („Błahosłowienije Hospodnie na was”). Kapłan wchodzi do prezbiterium, zamyka Królewskie Wrota i rozpoczyna się druga część całonocnego czuwania – utrenia.
Jutrznia rozpoczyna się anielską pieśnią „Chwała na wysokościach Bogu” („Sława w wysznich Bohu”) i odczytaniem 6 psalmów szestopsałmija, w trakcie których, tak samo jak na codziennej jutrzni, kapłan z odsłoniętą głową stoi przed Królewskimi Wrotami i cicho odczytuje 12 modlitw porannych. Po szestopsałmii następuje wielka ektenia i pieśń „Pan Bóg i objawił się nam” („Boh Hospod i jawisia nam”) wraz z troparionem święta lub dnia. Następnie psalmista rozpoczyna czytanie katyzm (kafizm). Na niedzielnej jutrzni czytane są 2-ga i 3-cia katyzma. W ich skład wchodzą psalmy od 9 do 23, w których mowa jest o męce, śmierci i Zmartwychwstaniu Jezusa Chrystusa. Po katyzmach kapłan wygłasza małą ektenię i aklamację (wozgłas). Królewskie Wrota otwierają się, w cerkwi zapala się wszystkie światła i kapłan wynosi Ewangelię i kładzie na pulpicie pośrodku świątyni. W tym czasie chór śpiewa wybrane wersety z 134 i 135 psalmów rozpoczynające się od słów – „Chwalcie imię Pańskie” („Chwalitie imia Hospodnie”). Ta część nabożeństwa nosi nazwę polyeleos (polijelej), co oznacza „wiele miłosierdzia” i jednocześnie „dużo światła”. Nazwa pochodzi stąd, że w śpiewanych podczas polyeleosu psalmach wielokrotnie powtarza się słowo miłosierdzie (miłost’) oraz, że w tym czasie intensywnie oświetla się cerkwie, niegdyś lampkami oliwnymi i świecami – obecnie elektrycznością. Otwarcie Królewskich Wrót i wyniesienie Ewangelii przypomina ukazanie się zmartwychwstałego Chrystusa uczniom. Śpiew podczas polijeleja wskazuje na bezgraniczne miłosierdzie i chwałę objawione w cudzie Zmartwychwstania. Słowa psalmu wzywają wiernych oddać chwałę Bogu Ojcu, który dla naszego zbawienia zesłał Swego Jednorodzonego Syna. (W okresie przed Wielkim Postem po psalmach 134 i 135 śpiewa się także psalm 136: „Nad rzekami Babilonu” („Na rekach wawiłońskich”), wyrażający żal Izraelitów za utraconą Ziemią Obiecaną – PM). Uwielbienie zaś samego Jezusa Chrystusa wyrażone jest w słowach tzw. „niedzielnych nieskalanych” („woskresnych nieporocznych”) śpiewanych wyłącznie podczas niedzielnej jutrzni oraz jutrzni Soboty Łazarza i Wielkiej Soboty. Rozpoczynają się one od słów „Błogosławiony jesteś, Panie, naucz mnie Twych przykazań” („Błahosłowien jesi Hospodi, nauczi mia oprawdanijem Twoim”).
W święta z cyklu 12-tu wielkich świąt lub w dni poświęcone szczególnie czczonym świętym tuż po wyniesieniu Ewangelii na środek cerkwi kapłan, a po nim chór, śpiewają pochwalną pieśń ku czci Jezusa Chrystusa, Matki Bożej lub świętych tzw. uwielbienie (wieliczanije). W trakcie śpiewu „Błogosławiony jesteś Panie” („Błahosłowien jesi Hospodi”) kapłan okadza całą świątynię. W dalszej kolejności kapłan wygłasza małą ektenię i aklamację (wozgłas), chór śpiewa hymny wstępowań (cs. stiepienny, gr. anabatmi). Ze względu na sposób wykonania nazywa się je także antyfonami (antifony). Na świątecznej jutrzni są to antyfony 4-tonu – „Od mej młodości” („Ot junosti mojeja”). W słowach tej pieśni zawarta jest myśl o łasce, którą wierni otrzymują przez Jezusa Chrystusa i Cerkiew Chrystusową. Po antifonach wygłasza się prokimienon i czyta Ewangelię. Na niedzielnej jutrzni czyta się jeden z 11 fragmentów zaczerpniętych od wszystkich 4-ch ewangelistów. Po skończonym cyklu znów zaczyna się czytanie pierwszej, niedzielnej Ewangelii i kończy na 11-tej. W wielkie święta czyta się specjalny fragment Ewangelii, przeznaczony na ten dzień, np. w wielkie święta ku czci Matki Bożej czyta się 4-tą perykopę (zaczało) Ewangelii według Łukasza (Łk 1,39-49,56). Po przeczytanej Ewangelii następuje (jeśli jest to niedzielna jutrznia) modlitwa: „Zmartwychwstanie Chrystusa zobaczywszy” („Woskresienije Christowo widiewsze”) i pierwsza modlitwa z litii (jeśli jej nie było – „Zbaw, Panie, lud Twój” („Spasi Boże ludi Twoja”)). Po aklamacji wozgłasie wierni całują Ewangelię i ikonę świętą, a kapłan namaszcza ich czoła poświęconym olejem. Tym samym wyraża się życzenie, aby wierni niczym owocujące duchowe drzewa oliwne, zachowywali w swych sercach olej miłości do Boga, który przejawił Swe miłosierdzie również przez aktualnie świętowane wydarzenie.
Po pomazaniu olejem (jeleopomazanii) następuje kanon z małymi ekteniami po 3, 6 i 9 pieśni oraz okadzeniem całej świątyni po aklamacji (wozgłasie) – „Bogurodzicę i Matkę światłości w pieśniach wywyższajmy!” („Bohorodicu i Matier Swieta w piesniech wozwieliczym!”). Kanon kończy się słowami „Święty Pan Bóg nasz” („Swiat Hospod Boh nasz”), po których czyta się lub śpiewa tzw. swietilen lub eksapostiłarij, o których była mowa w opisie codziennej jutrzni. Dalej następują tzw. chwalitny – („Wszelkie stworzenie niechaj chwali Pana” („Wsiakoje dychanije da chwalit Hospoda”)) orazstichiry i pieśń ku czci Bogurodzicy – „Błogosławiona jesteś, Bogurodzico Dziewico” („Prebłahosłowienna jesi Bohorodzice Diewo”). W trakcie śpiewania tej pieśni zamknięte dotąd Królewskie Wrota otwierają się na znak tego, że Matka Boża umożliwiła nam wejście do Królestwa Niebieskiego. Kapłan wznosząc ręce ku górze woła – „Chwała Tobie, Który objawiłeś nam światłość!” („Sława Tiebie, pokazawszemu nam swiet!”), a chór śpiewa wielką doksologię (wielikoje sławosłowije) – „Chwała na wysokościach Bogu” („Sława w wysznich Bohu”). Następnie chór śpiewa tropariony święta lub niedzielny troparion tonu (hłasa). Jeśli przypada 1, 3, 5 lub 7 ton śpiewa się troparion – „Dziś nastało zbawienie światu” („Dnies’ spasienije miru byst'”), a jeśli 2, 4, 6 lub 8 ton wykonuje się troparion „Powstałeś z grobu” („Woskries iz hroba”). Na zakończenie całonocnego czuwania kapłan wygłasza ektenie: usilną i błagalną i następuje rozesłanie (otpust) oraz pierwsza godzina (pierwyj czas).
Niniejszy tekst jest fragmentem książki „Nauka o nabożeństwach prawosławnych” ks. Konstantego Bondaruka. Została ona wydana przez diecezję białostocko-gdańską w 1987 r.
opr. Marcin Weremiuk, Ewa Siegień i Piotr Makal